جنة المأوی
جَنّة المَأویٰ نام یکی از بهشت‌ها که در آسمان هفتم و در کنار سدرة المنتهی جای دارد. در قرآن نام این بهشت به همراه بهشت عدن، فردوس و نعیم ذکر شده است. برخی این مکان را بهشت جاودان و عده‌ای بهشت برزخی دانسته‌اند. در قرآن، اصطلاح جنة المأوی فقط یک بار در سوره نجم آیه۱۵ و جمع آن جنات المأوی نیز فقط یک بار در سوره سجده آیه۱۹ آمده است.
جنة المأوی از مکان‌هایی دانسته شده که پیامبر(ص) در شب معراج، آن را مشاهده کرد. این مکان جایگاه امام علی(ع)، مؤمنان، شهدا و محل حضور جبرئیل و ملائکه دانسته شده است. برخی احتمال داده‌اند جنة المأوی همان محلی است که حضرت آدم(ع) به همراه همسر خود از آنجا به زمین رانده شد. واژه جنة المأوی در دعاهای مختلف ذکر شده و بازتاب گسترده‌ای در ادب و شعر داشته است.
چیستی
جنة المأوی یکی از اسامی بهشت یا یکی از بهشت‌ها است. این واژه نام یکی از بهشت‌های چهارگانه یا پنج‌گانه و نام بهشت خاصی است که در انتهای آسمان هفتم و در کنار یا بالای سدرة المنتهی و در سمت راست عرش خداوند قرار دارد. و این بهشت بنابه گفته‌ای محل مشاهده خداوند توسط خلائق است. برخی معتقدند که بالاتر از آن بهشتی وجود ندارد. به این بهشت جنة المبیت نیز گفته شده است. در روایتی جنة المأوی نام نهری دانسته شده که در وسط بهشت قرار دارد و بهشت عدن و فردوس نیز در داخل آن بهشت قرار دارند.
جنة المأوی واژه‌ای ترکیبی به معنای بهشت محل سکونت است. «مأوی» اسم مکان به معنای منزل و جایگاهی که در آن به صورت دائمی (خلود) ساکن می‌شوند.
در پاره‌ای از روایت‌ها به جزئیات و خصوصیات جنة المأوی پرداخته شده است از جمله قرار داشتن هزاران هزار شهر در این بهشت که در هر شهر نیز هفتاد هزار منزل وجود دارد. واژه جنة المأوی در دعاهای مختلفی از جمله دعای جوشن کبیر نیز آمده و بازتاب گسترده‌ای در ادب و شعر به زبان فارسی و عربی داشته است. کتاب‌هایی با این نام نوشته شده است؛ از جمله کتاب جنة المأوی محدث نوری و جنة المأوی از محمد حسین کاشف الغطا.
واژه قرآنی
واژه جنة المأوی دو بار در قرآن آمده که یک بار به صورت مفرد و بار دیگر به صورت جمع(جنات المأوی) است. جنة المأوی در قرآن یکی از چهار بهشتی است که به همراه جنت عدن، فردوس و نعیم ذکر شده است.
پیامبر(ص) در شب معراج پاره‌ای از آیات و نشانه‌های بزرگ خداوند از جمله جنة المأوی را در کنار سدرة المنتهی دید. امیرالمؤمنین(ع) در احتجاج با یهود، معراج پیامبر(ص) و مشاهده جنة المأوی را در برتری ایشان نسبت به دیگر پیامبران مطرح کرده است.
برخی با استناد به آیه ۱۹ سوره سجده، مراد از جنة المأوی را بهشت آخرت دانسته و معتقدند با توجه به قرار داشتن جنة المأوی در آسمان، این آیه دلالت صریح به معراج پیامبر دارد. برخی از کتب تفسیری با رویکرد روایی، روایات تفسیری در مورد جنة المأوی را جمع‌آوری کرده‌اند.
بهشت برزخی یا بهشت جاودان
در اینکه جنة المأوی کدام بهشت است در میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد عده‌ای جنة المأوی را همان بهشت جاودان دانسته‌اند. علامه طباطبایی نویسنده کتاب المیزان جنة المأوی را بهشتی دانسته که مؤمنین بعد از بهشت موقت (بهشت برزخ)، برای همیشه در آن ساکن می‌شوند، و زمان آن بعد از قیامت خواهد بود. اما عده‌ای این مکان را بهشت برزخی دانسته‌اند. در کتاب تفسیر نمونه آمده است که پیامبر(ع) عده‌ای را در جنة المأوی مشاهده کرد، در حالی که هیچکس در بهشت جاودان قبل از روز قیامت وارد نمی‌شود، زیرا آیات قرآن به خوبی دلالت دارد که پرهیزگاران در قیامت بعد از محاسبه، وارد بهشت می‌شوند، نه بلافاصله بعد از مرگ، و ارواح شهداء نیز در بهشت برزخی قرار دارند، زیرا آنها نیز قبل از قیام قیامت وارد بهشت جاودان نمی‌شوند.
در اینکه آیا خداوند بهشت و جهنم را آفریده یا بعدا خواهد آفرید اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی با استناد به داستان آدم و حوا و اسکان اولیه آنها در بهشت و آیاتی که اشاره به جنة المأوی می‌کنند، معتقدند که بهشت و جهنم قبل از قیامت آفریده شده است.
جایگاه صالحان
جنة المأوی جایگاه اصحاب یمین، مؤمنین، متقین و مقربین و محل سکونت ارواح شهدا و طالبان علم و در یک کلام جایگاه خاصان و مخلصان دانسته شده است.
جنة المأوی را مکان اقامت حضرت آدم(ع) در ابتدای خلقت دانسته که از آنجا به زمین رانده شده است. این مکان محل حضور جبرئیل و ملائکه بوده؛ چنانکه آخرین نقطه از صعود جبرئیل به آسمان در شب معراج به همراه پیامبر(ص) نیز دانسته شده است. جبرئیل به دستور خداوند از این مکان به همه اهل زمین و آسمان وعده الهی مبنی بر ظهور پیامبر اسلام(ص) را اعلام نمود.
جایگاه امام علی(ع)
برخی جنة المأوی را جایگاه امام علی(ع) دانسته‌اند. در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده که ایشان در معراج به همراه جبرئیل وارد جنة المأوی شد و خانه خود و حضرت علی(ع) را در آن مشاهده نمود. در روایتی دیگر این بهشت را جایگاه انبیایی معرفی کرده که به وصایت امیرالمومنین(ع) شهادت دادند. در زیارتی از امام حسین(ع) ایشان فرزند جنة المأوی معرفی شده است.
در روایتی از امیرالمومنین(ع) بعد از معرفی خود به عنوان خلیفه رسول خدا(ص)، خود را دعوت کننده به سوی جنة المأوی معرفی کرده است. بهشتی که جایگاه تارکان دنیا است و شقی را کسی دانسته که این بهشت را به متاع کمی به دنیا می‌فروشد.
جستارهای وابسته
- بهشت عدن
- بهشت فردوس
- جنة الخلد
پانویس
- ↑ تیمی، تفسیر یحیی بن سلام التیمی، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۶۹۲.
- ↑ جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۵۹۸.
- ↑ مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۳۵۶؛ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۶۸۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۹۰.
- ↑ آقا جمال خوانساری، شرح آقا جمال خوانساری، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۱۹۲.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۳۵؛ بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۱۹۲؛ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۴۲۶؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۷، ص۹۶.
- ↑ طبرسی، الإحتجاج، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۴۸.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۷، ص۲۴۸.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۷، ص۹۶؛ زید بن علی، تفسیر غریب القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۴۱۹.
- ↑ مهائمی، تبصیر الرحمن، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۳.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۸۳.
- ↑ ماوردی، النکت و العیون، بیروت، ج۵، ص۳۹۶؛ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۷، ص۹۶.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۹، ص۵۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۹۸.
- ↑ قرشی بنایی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۴۵؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۵۰.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۵۲.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۱۰۴.
- ↑ قرشی بنایی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۹.
- ↑ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۵ق، ص۲۵۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰، ج۲۱، ص۴۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج۴، ص۳۳۲.
- ↑ نوری، جنة المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجة(عج)، قم، مؤسسه السیده المعصومه، ۱۴۲۷ق.
- ↑ کاشف‌الغطاء، جنة المأوی، قم، مؤسسة الشهید الانصاری القمی لاحیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
- ↑ سوره نجم، آیه۱۵.
- ↑ سوره سجده، آیه۱۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۰۰؛ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۲۵، ص۶۷۴.
- ↑ س
- ↑ دیلمی، إرشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۱۱.
- ↑ قرشی بنایی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۲۴۷.
- ↑ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۲۵-۱۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۹۸.
- ↑ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۴۲۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۶۵؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۷؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۲۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۹۹.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۲۰۵-۲۰۶، شارح.
- ↑ مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۳۵۶.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۴۱۹؛ ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۳۲۵؛ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۲۷۶؛ آقا جمال خوانساری، شرح آقا جمال خوانساری، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۲۷۵.
- ↑ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۷؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۲۱؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۵۸؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۸۹؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۵۰.
- ↑ ابن عربی، تفسیر ابن عربی، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۲۹۳.
- ↑ ابن قاریاغدی، البضاعة المزجاة، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۱۵۸؛ صنعانی، تفسیر القرآن العزیز، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۰۴؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۷، ص۳۳.
- ↑ دیلمی، إرشاد القلوب، ۱۴۱۲ق،
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۴۹۸-۴۹۹.
- ↑ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۶؛ مجلسی، ملاذ الأخیارف ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۵۵۹.
- ↑ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۶، ص۱۳۹؛ ابن جوزی، زاد المسیر، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۸۷؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۹، ص۳۶۱.
- ↑ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۷۷؛ بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۱۹۵؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۲، ص۴۸۴.
- ↑ بکری، الأنوار، ۱۴۱۱ق، ص۱۲۳.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ ابن طاووس، الیقین، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۰؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۷، ص۳۲۱.
- ↑ قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۱۶۷.
- ↑ ابن مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۴۹۷؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۳۱۸.
- ↑ لیثی، عیون الحکم، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۵.
- ↑ لیثی، عیون الحکم، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۱، ۴۶۵.
- ↑ لیثی، عیون الحکم، ۱۳۷۶ش، ص۹۸.
- ↑ در برخی از نقل‌ها حتی یکی از بهشت‌های هفت‌گانه(راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۰۴.) یا هشت‌گانه دانسته شده است.(کفعمی، المصباح، ۱۴۰۵ق، ص۷۲۸؛خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰، ج۲، ص۲۶.)
- ↑ برخی جنة المأوی را در آسمان چهارم(خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰ق، ج۱۰، ص۳۹۲ به نقل از طبرسی) یا ششم(مجلسی، آسمان و جهان، ۱۳۵۱ش، ج۲، ص۴۹.) دانسته‌اند.
- ↑ در برخی از منابع به بعضی از سیفی‌جات که در جنة المأوی وجود دارند اشاره شده که پیامبر هنگام معراج آنها را در این بهشت دیده است که اقرار به وحدانیت خدا، رسالت پیامبر و ولایت امام علی(ع) کرده‌اند.(طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۱۸۴.)
منابع
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب(ع)، قم، نشر علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، الیقین باختصاص مولانا علی(ع) بإمرة المؤمنین، قم، دارالکتاب، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- ابن قاریاغدی، محمد حسین، البضاعة المزجاة، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
- ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
- ابن عربی، محمد بن علی، تفسیر ابن عربی (تأویلات عبدالرزاق)، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین، شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، تهران، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۶ش.
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثه، ۱۳۷۴ش.
- بکری، احمد بن عبدالله، الأنوار و مفتاح السرور و الأفکار فی مولد النبی المختار، قم، دارالشریف الرضی، قم، ۱۴۱۱ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- تیمی، یحیی بن سلام، تفسیر یحیی بن سلام التیمی البصری القیروانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۵ق.
- ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، عمان، دارالفکر، ۱۴۳۰ق.
- خویی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران، مکتبة الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- راغب أصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- زید بن علی بن الحسین، تفسیر الشهید زید بن علی المسمی تفسیر غریب القرآن، بیروت، الدار العالمیة، ۱۴۱۲ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمّی تفسیر عبدالرزاق، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۱ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد اردن، دارالکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، ترجمه جعفری، تهران، اسلامیه، ۱۳۸۱ش.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم، الشریف الرضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی(ع)، ۱۴۰۶ق.
- قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قزوینی، ملاخلیل بن غازی، صافی در شرح کافی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- کاشف‌الغطاء، محمد حسین، جنة المأوی، قم، مؤسسة الشهید الانصاری القمی لاحیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، قم، دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش.
- ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون تفسیر الماوردی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
- مجلسی، محمد باقر، آسمان و جهان، ترجمه کتاب السماء و العالم بحار الأنوار، جلد ۵۴، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۱ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمد باقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، کتابخانه آیه‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- مهائمی، علی بن احمد، تفسیر القرآن المسمی تبصیر الرحمن و تیسیر المنان، بیروت، عالم الکتب، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
- نوری، میرزا حسین، جنة المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجة(عج)، قم، مؤسسه السیده المعصومه، ۱۴۲۷ق.